در خط تحول(۷)؛
گزارش رسا از واکنش ها نسبت به تغییرات کتب درسی حوزه
چندی است که جزئیات تغییر متن کتب درسی اعلام شده و قرار است در سال جاری اجرا شود؛ علی رغم اظهار نظر مدیران مبنی بر آزمایشی بودن، اما این طرح مخالفانی جدی دارد.
به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، تحول در حوزه سال‌ها است که نقل محافل مختلف حوزوی است که از شخصیت اول نظام تا طلبه پایه اول و حتی مردم خارج از حوزه در میان دغدغه‌مندان تحول در حوزه قرار دارند.
ممکن است هر شخص و جریانی از تحول برداشت خود را داشته باشد، اما نقطه هدف اصلی این تحول نظام آموزشی حوزه و محتوای درسی آن است؛ شکایت نسبت به کتب درسی در میان طلاب از سیوطی و مغنی شروع می‌شود و در ادامه حتی شامل حال لمعه، رسائل، مکاسب و کفایه هم می‌شود. کتب مذکور از معروف‌ترین و استخوان دار‌ترین کتب تحصیلی حوزویان هستند که بعضا حتی به عنوان یک متن درسی نگاشته نشده اند، اما قوت کتب، نبود کتاب جایگزین به همان قوت و تعصب برخی علما نسبت به این متون سبب شده سال‌ها بدون تغییر در حوزه تدریس شوند.
جزئیات تغییرات از زبان آیت الله شب‌زنده‌دار
چندی پیش از جانب بالاترین رده مدیریتی حوزه تغییراتی در متون درسی اعلام شد که اکثر آن‌ها آزمایشی و اختیاری است؛ با اعلام آیت الله شب زنده دار به عنوان عضوی از شورای عالی: دو قسمت «قطع» و «تعادل و تراجیح» از رسائل پایه هفتم حذف شده و مبحث «ظن» و مبحث «اصول عملیه» جایگزین می‌شوند؛ در پایه هشتم نیز الفائق به عنوان مکمل اصول انتخاب شده است. بخشی از محتوای کتاب مکاسب نیز حذف شده و مباحث پرقوت آن برای ایجاد آمادگی نسبت به دروس خارج باقی مانده اند.
حلقه سوم از کتاب معروف حلقات شهید سیدمحمدباقر صدر نیز به عنوان کتاب اختیاری به طلاب ارائه شده است تا بتوانند به جای کفایه حلقات بخوانند. کتاب «الشخص الاعتباری» به عنوان درس فقه نیم سال دوم پایه دهم جایگزین مکاسب شده است. تغییرات دیگری نیز اعلام شده و این تغییرات مربوط به دروس عمومی و تخصصی فقه و اصول است. در برنامه طلاب رشته‌های تخصصی غیر از فقه و اصول رسائل به طور کامل حذف شده و جلد اول کفایه و حلقه ثالثه شهید صدر کتاب درسی اصول قرار می‌گیرد.
این تغییرات توسط آیت الله شب‌زنده‌دار به عنوان عضوی از شورای عالی در حدود ۲ ماه پیش اعلام شد؛ قطعا واکنش‌هایی در طول این مدت در محافل خصوصی بین علما صورت گرفته، اما اوج این واکنش‌های به چند روز اخیر و آغاز دروس خارج برخی از اعاظم بر می‌گردد.
دبیر شورای عالی: همه چیز اختیاری و آزمایشی است
آیت الله حسینی بوشهری به عنوان دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه در مراسم افتتاحیه حوزه علمیه ضمن درخواست کمک از همه اساتید و تشکل‌های حوزوی در جهت پیشبرد هر چه بهتر حوزه علمیه و مأموریت‌های شورای عالی گفت: برنامه‌ای که معاون آموزش اعلام کرد نشان می‌دهد شورای عالی نمی‌خواهد به برنامه گذشته فعلا دست بزند بلکه این برنامه آزمایشی در مدت یک سال اجرا می‌شود تا اساتید نقطه نظرات خود را بگویند و در پایان به محضر مراجع تقلید عرضه می‌شود و اگر این عزیزان مناسب دیدند عملیاتی شود.
پیش از سخنرانی آیت الله بوشهری در آیین افتتاحیه حوزه معاون آموزش حوزه‌های علمیه جزئیات تغییرات را اعلام کرد و متذکر شده که برنامه قبل به قوت خود باقی است و طلاب همچنان می‌توانند روند قبل را انتخاب کنند یا در روند جدید که اجرای آن آزمایشی است حاضر شوند.
به نظر می‌رسید که این موضع آیت الله حسینی بوشهری سبب شود از انتقادات کاسته شود. اما در همان جلسه آیت الله نوری همدانی که سخنران اصلی آیین افتتاحیه بود در اظهاراتی که به نظر می‌رسید به تغییرات مفاد درسی اشاره دارد گفت: در برابر این جریان وحید بهبهانی، شریف العلما، سعید العلما، صاحب جواهر و بزرگانی قیام کردند تا توانستند باز اصولیین و ترتیبی که وجود داشت را به وجود بیاورند و وقتی چنین رویه‌ای طی شده ما از این کتاب‌ها دست بر نمی‌داریم.
وی همچنین در ادامه بیانات خود تأکید کرد: برخی می‌گویند رسائل سخت است باید گفت عمدا سخت نوشتند تا ذهن شما قوت و قدرت پیدا کند و این راه، راه شیخ مفید‌ها است.
اظهار نگرانی آیت الله فاضل از مثله کردن رسائل و مکاسب
از ابتدای هفته گذشته تا کنون انتقادات به این طرح بالا گرفته و تعداد زیادی از اساتید به طور فردی یا جمعی موضع خود را اعلام کردند. دوم شهریور ماه یعنی پیش از اظهار نظر آیت الله حسینی بوشهری آیت الله فاضل لنکرانی در افتتاحیه دروس مرکز فقهی ائمه اطهار بخش مهم از صحبت هایش را به انتقاد در خصوص این تصمیم جدید حوزه اختصاص داد.
وی با بیان اینکه ارزش رسائل و مکاسب خواندن، به بهره مندی و اطلاع از روش اجتهادی شیخ اعظم و مقایسه با روش‌های شیخ مفید است اظهار داشت: اگر این کتب تقطیع شود روش اجتهادی به دست نمی‌آید؛ حذف بخشی از آن هم سبب قطع ارتباط طلبه با تراث می‌شود.
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم پس از تشریح دلایل خود که در متن خبر قابل مشاهده است، درخواست کرد: ما از آقایان خواهش کردیم و گفتیم این طرح را به‌صورت آزمایشی در بعضی از مدارس اجرا کنید و ثمرش را ملاحظه نمایید. اما نمی‌دانم نظرشان تغییر کرده یا نه؟
با توجه به اینکه زمان موضع گیری آیت الله فاضل لنکرانی مربوط به پیش از اظهارات دبیر شورای عالی است به نظر می‌رسد تصمیم شورای عالی نیز آزمایشی برگزار شدن حذف بخشی از کتب رسائل و مکاسب است؛ رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار نیز در ادامه اظهار نظر خود با تشکر از دلسوزی تصمیم گیران در خصوص حوزه تأکید کرد: این کار موجب انهدام فقاهت در حوزه خواهد شد، امسال مکاسب و رسائل را تقطیع می‌کنید، دو سال بعد مکاسب و رسائل هم کنار می‌رود، معالم را کنار زدند، فصول و قوانین را کنار زدند، فکر می‌کنید آنچه که جایش آمد خلأ آن‌ها را پر کرده؟
تأکید فرزند آیت الله صافی بر حفظ رسائل و مکاسب به طور کامل
حجت الاسلام والمسلمین حسن صافی گلپایگانی فرزند مرحوم آیت الله صافی و از اساتید درس خارج حوزه علمیه قم در موضع گیری مشابه خواستار آزمایشی برگزار شدن طرح تغییر محتوای درسی شد؛ وی دهم شهریور ماه در آغاز درس خارج خود بر حفظ کتب رسائل و مکاسب تأکید کرد.
وی اظهار داشت: «متونی که سال‌های متمادی در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده از قبیل کتاب رسائل و مکاسب و کفایه که از مهم‌ترین کتب درسی حوزه بوده است و علماء و مراجع ما همین کتاب‌ها را خواندند تا به مرحله اجتهاد رسیدند و قوه علمی پیدا کردند این‌ها را نباید کنار بگذاریم و یا تقطیع کنیم و بگوییم قسمتی از آن را نخوانید آنچه مهم است اینکه باید کاری کنیم که قوت علمی طلاب خصوصا در این زمان بیشتر شود تا بتوانند پاسخگوی مسائل و شبهات باشند»
آیت الله سیستانی به شدت ناراحت است
صریح‌ترین انتقاد را می‌توان متعلق به حجت الاسلام والمسلمین قائنی دانست که در اظهاراتش به مخالفت آیت الله سیستانی با این تغییر کتب اشاره و عنوان کرد: «این بار همانند دیگربار‌ها با ناراحتی صریح برخی مراجع عظام در نجف و مخالفت جمع قابل‌توجهی از علماء و افاضل و اساتید مجرب همراه شده، ولی با بی‌اعتنایی متصدیان امر مواجه است و بر اعمال‌نظر شخصی خود مصرند درحالی‌که این‌گونه مسائل نیازمند نظردهی و تصمیم و موافقت مراجع مقبول است و با نظر یک فاضل یا جمعی از ایشان به‌خصوص همراه با مخالفت برخی مراجع عظام و به‌صرف همراهی برخی قابل پذیرش و اجرا نیست.»
اظهار نظر مفصل حجت الاسلام والمسلمین قائنی در خصوص تغییر محتوای کتب درسی تقریبا هیچ سؤالی را بی پاسخ نگذاشته و به همه جوانب امر اشاره‌ای داشته است؛ وی به عنوان عضوی از لجنه دفتر فقه معاصر عمده اعضای لجنه موافق این تغییر خواند و گفت: گرچه حقیر تردیدی در دلسوزی و صفای حداقل برخی حامیان طرح جدید ندارم، ولی از عواقب اجرای آن با تمام خلوص ایشان نگرانم.
وی همچنین اظهار داشت: برخی ثقات از قول حضرت آقای سیستانی نقل کردند: در محضر ایشان قضیه‌ای طرح شد مبنی بر تغییر متن رسائل به حلقات شهید صدر (ره) در نجف، ایشان به‌شدت ناراحت شدند به‌طوری که آقازاده‌شان ایشان را تسکین نمود.
استاد شهیدی: حلقات طلبه را از کفایه بی نیاز می کند
حجت الاسلام والمسلمین شهیدی از اساتید درس خارج و از شاگردان مرحوم آیت الله تبریزی در سخنان خود در دفاع از طرح جدید گفت: اکنون کتاب حلقات الاصول در کنار کفایه الاصول آمده و طلاب مخیر هستند بین کفایه و حلقات انتخاب کنند، به نظرتان مراجع با این مخالف‌اند هستند؟ یا این مدرسین محترم اگر به آن‌ها درست انتقال داده شود که طلاب با خواندن حلقات بحث‌های خارج را بهتر می‌فهمند، یا حداقل برخی این‌طورند! آیا آن‌ها مخالفت می‌کنند؟!
وی همچنین در ادامه سخنان خود تأکید کرد: به اعتقاد من نه‌تنها برای ورود به درس خارج خواندن حلقات طلبه را از رسائل و کفایه بی‌نیاز می‌کند، بلکه به تجربه طلابی که در درس خارج، نظرات جدید را در مثل حلقات در سطح خوانده‌اند، در خارج موفق‌تر هستند.
استاد شهیدی در پایان با پاسخ به نظر قدیمی در خصوص روان بودن متون خاطرنشان کرد: بزرگوارانی که می‌گویند: «اگر کتاب روان باشد طلاب بی‌علم بار می‌آیند»، حداقل من این را قبول ندارم! طلاب سطح باید مطالب را یاد بگیرند و کم‌کم در خارج توان رجوع پیدا می‌کنند.
آیت الله سیفی مازندرانی: متن حلقات مناسب فارسی زبانان نیست
آیت الله سیفی مازندرانی نیز در موافقت با کلیت تغییر درسی و گزیده خوانی مکاسب نسبت به کتاب حلقات به عنوان جایگزین مناسب اظهار مخالفت کرد و گفت: جهت فراگیری علم اصول در سطح عالی لازم است، گزیده‌هائی از متن کفایه الاصول و فرائد الاصول و مطارح الانظار شیخ انصاری، در بخش مباحث ألفاظ به‌صورت متن روان و موجز آماده گردد و به کتاب‌های فوق‌الذکر به‌عنوان مصدر اصلی برای تحقیق و مطالعه ارجاع داده شود.
وی همچنین در خصوص مناسب نبودن متن کتاب حلقات شهید صدر برای طلاب فارسی زبان اظهار داشت: اگرچه میزان قدرت فهم و استعداد انسان‌ها باهم متفاوت است، ولی به نظرم حداکثر زمان جهت تحصیل برای عموم فضلاء و طلاب در مقدمات ۴ سال و در سطح عالی ۲ سال و درمجموع ۶ سال مناسب است و صرف بیش از این زمان برای عموم طلاب به‌ویژه نخبگان تضییع عمر است.
بخش زیادی از حلقات در ۳۶روز نوشته شده پس مناسب تدریس نیست
آیت الله علیدوست از اساتید شناخته شده فقه و اصول نظر خود را با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد؛ وی در یک آسیب شناسی از طرح مذکور اظهار داشت: «حذف بخشی از یک کتاب به این‌گونه از ناموفق‌ترین حذف‌ها است. این رفتار نسبت به فرائدالاصول بیشتر خود را نشان داده است. از حدود ۱۶۵۵ صفحه، ۶۸۸ (حدود ۴۱%) در ۱۰۳ مورد حذف شده است. واضح است که حذف این چنین، به فخامت، هدف و انسجام متن لطمه می‌زند.»
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم با تأکید بر ارزش کتاب حلقات شهید صدر تصریح کرد: بیش از نصف این کتاب (حدود ۴۳۰ صفحه از ۸۴۰ صفحه) در ۳۶ روز تألیف شده است؛ طبیعی است که چنین کتابی -با همه نیکی‌هایی که دارد- نمی‌تواند متن درسی موفقی باشد، هر چند جهت مطالعه و ارجاع، بسیارعالی است. همه کسانی که دستی بر تألیف‌های سترگ دارند، می‌دانند که کتاب -از هر کس به جزء ذات معصوم که باشد- باید در بستر زمان آرام و نه شبانه‌روزی نوشته شود.
وی در پایان نگاشته خود در مطلبی با عنوان سوگ آخر نوشت: حقیر مدعی هستم که نسبت به توانایی‌های حوزه بی‌خبر نیستم. چنان که نه نسبت به آن تعصب دارم و نه عناد. باید پذیرفت که حوزه علمیه -به ویژه حوزه علمیه قم- توانایی خلق آثاری بسیار محکم، قوی و سترگ درسی را دارد لکن آن چه مانع این کار می‌شود حجاب معاصرت، برخی اقدامات غیر واجدِ همه شرایط لازم است و تا این فضا حاکم است نباید انتظار تحولی متکامل داشت.
نظر مثبت اساتید سطوح عالی از تغییرات دروس سطوح عالی
۵۴ نفر از اساتید سطوح عالی که اجرا یا عدم اجرای آن طرح در خط آخر به امثال این اساتید می‌رسد نیز بیانیه‌ای منتشر کردند؛ تا کنون همه نظرات مطرح شده از جانب اساتید خارج و بزرگان حوزه صورت گرفته که معمولا از تدریس در سطوح عالی فاصله گرفته اند یا در حاشیه تحقیقات دروس خارج خود به تدریس رسائل یا مکاسب یا کفایه می‌پردازند، اما غالب اساتید سطوح عالی حداقلی دو مورد از این سه مورد را هر ساله تدریس می‌کنند.
در این بیانیه تأکیده شده: «به نظر می‌رسد باید به جمعی از اساتید مجرب و شناخته‌شده اعتماد کرد و از برنامه‌های ارائه‌شده بازخورد گرفت و کاستی‌ها را تکمیل کرد تا در یک فرآیند به تحول مطلوب دست پیدا کنیم.»
فقط رسائل و کفایه مطلب دقیق دارند؟
در بخش مهمی از این بیانیه طولانی آمده است: «فراگیری روش اجتهاد و ملکه شدن آن امری است تشکیکی که در طول سال‌های متمادی و در پی تلاش مستمر به دست می‌آید. نمی‌توان انتظار داشت که طلاب عزیز ما همه مراتب این ملکه شریفه را صرفاً با خواندن سه کتاب، آن هم در دوره سطح به دست آورند. از سوی دیگر نیز نمی‌توان ادعا کرد که فقط با خواندن کل این سه کتاب آن سطحِ متوقع از روش اجتهاد برای طلاب قبل از درس خارج، حاصل می‌شود و اگر مثلاً بخش‌های قابل توجهی از آن‌ها خوانده شود و بخش‌هایی هم با کتب دیگر جبران گردد روش اجتهاد به دست نمی‌آید.»
همچنین در بیانیه اساتید انتقادات مطرح شده در خصوص کتب شهید صدر را بدون وجاهت معرفی شده و در تأیید نظر خود نگاشته اند: «طلابی که حلقات خوانده‌اند از طلابی که فقط کفایه خوانده‌اند آمادگی بیشتری در دروس خارج دارند.»
به کتب فرصت دهید؛ فراگیر شدن کفایه هم مخالفان جدی داشت
در این بیانیه پرسش‌های صریحی نیز وجود دارد: «آیا فقط رسائل و کفایه مطالب دقیقه دارند؟ اجود التقریرات و نهایه الافکار و مانند آن‌ها مشتمل بر مطالب دقیقه نیستند؟» در این بیانیه همچنین پس از چند بند دفاع از کتاب حلقات شهید صدر آمده است: «به نظر باید اجازه داد تا این کتب جدید که از شاخص‌های علمی خوبی برخوردارند نیز میدان پیدا کنند تا به صورت طبیعی در جایگاه خود قرار گیرند.»
بیانیه اساتید در ادامه با تأکید به نظر خود مؤیدی تاریخی را بازگو می‌کند: «جالب است که تثبیت و فراگیر شدن خود کتاب کفایه به جهت اینکه محقق خراسانی تطویلاتی که در کتبی همچون فصول و هدایه المسترشدین و رسائل بود را حذف فرموده بودند کفایه را متهم می‌کردند که موجب ضعف و بی‌سوادی طلاب می‌شود، ولی کفایه آمد و به مرور خودش را ثابت کرد.»
دغدغه مندی ها مانع از اصل تحول مطلوب نشود
اکثر اظهار نظر‌های در خصوص دیگر تغییرات نظری نداشته اند و فقط به حذف بخشی از رسائل و مکاسب و اضافه شدن کتاب حلقات اعتراض کردند، اما در این بیانیه اضافه شدن کتاب «الفائق» و «الشخص الاعتباری» سکوت نشده و تأکید شده است: «باید از آموزشی شدن متونی مانند «الفائق» و «الشخص الإعتباری» استقبال کرد و باید اساتید معظم در ضمن تدریس این متون خلاء‌ها و نقاط ضعف را گوشزد کنند تا این متون هرچه غنی‌تر و قوی‌تر شود.»
بیانیه اساتید در صراحتی دیگر ضمن تشکر از همه انتقادات طرح شده به منتقدین معظم توصیه کرده: «جهت تکمیل و برطرف شدن ضعف‌ها به متولیان امر گوشزد بفرمایند و در نظر شریف داشته باشند که افاضات دغدغه‌مندانه ایشان مانع از اصل تحول مطلوب و حرکت صحیح حوزه نشود.»
حرف آخر: با اینکه نگارنده طبیعتا نسبت به تغییرات بی طرف نیست، اما سعی شده در طول ۲۴۰۰ کلمه گذشته گزارشی از اظهار نظر‌های مختلف با بی طرفی در فضای خبری حوزه ارائه شود تا مخاطبین و بزرگان حوزه برآیندی کلی از آنچه صورت خواهد گرفت داشته باشند.
بدیهی است که تحول امری ضروری است و تغییر در تاریخ حوزه‌های علمیه همیشه بوده است؛ بدیهی‌تر مخالفت‌ها و چرخش‌ها است؛ همیشه عده‌ای پرچم دار تغییر می‌شدند و عده‌ای موافق که گاه تغییر طلبان به مقاصد خود می‌رسیدند و راهی دیگر نسبت به گذشته پی می‌گرفتند.
ارسال نظرات